'Omnia vincit amor.' Het huwelijksportret van Isaac Massa en Beatrix van der Laen.

Op 25 april 1622 traden Isaac Abrahamsz Massa en Beatrix van der Laen, de dochter van een oud-burgemeester van Haarlem, in het huwelijk in eerdergenoemde stad.
Frans Hals (ca. 1582-1666) – die te Antwerpen werd geboren en reeds op jonge leeftijd met zijn familie naar de Noordelijke Nederlanden vertrok, alwaar zij zich te Haarlem vestigden – heeft het echtpaar op een bijzondere en een voor de zeventiende eeuw ongebruikelijk wijze geportretteerd.

Frans Hals, Portret van een stel in een landschap, waarschijnlijk Isaac Abrahamsz Massa (1586-1643) en Beatrix van der Laen (1592-1639), ca. 1622, olieverf op doek, 140 x 167 cm, Rijksmuseum Amsterdam.
Bron: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/70/Frans_Hals_056.jpg

Het stel is ten voeten uit afgebeeld en zit op een verhoging van steen onder een boom, waaromheen zich – contranatuurlijk – een wijnrank slingert. Zij bevinden zich in een tuin en zijn omgeven door distel en klimop. Rechts zijn twee omgevallen aardewerken potten te zien en op de achtergrond is een buitenverblijf met een classicistisch landhuis afgebeeld. In de hof vertoeven gracieuze paren in de aanwezigheid van een fontein, sculpturen en twee pauwen. Het echtpaar is in een ontspannen houding en glimlachend afgebeeld. Isaac Massa houdt zijn rechterhand bij zijn hart en Beatrix rust met haar rechterhand, waaraan opvallend haar trouwring prijkt, op de schouder van haar wederhelft.

Het schilderij is rijk aan iconografische verwijzingen, die ongewoon waren in de zeventiende eeuw voor een huwelijksportret. De wijnrank die zich om de boom heen slingert, is sinds de Oudheid een zinnebeeld van liefde, aanhankelijkheid, trouw, en in het bijzonder het huwelijk. In Ovidius’ Metamorphosen worden de olm en de wijnstok reeds als metafoor voor het huwelijk gebruikt. 

Later komen in emblemata de boom, of in het bijzonder de olm, en de wijnrank veelvuldig voor. Bovendien staat in Houwelick van Jacob Cats uit 1625 een door een wijnrank omslingerde boom achter een paar dat zich in de bloei van hun echtverbintenis bevindt. De klimop, die aan Beatrix’ linkerzijde is afgebeeld en over de aarde kronkelt, is ook sinds oudsher een symbool van liefde en aanhankelijkheid. 

De distel, die zich aan Isaac Massa’s rechterzijde bevindt, is echter sedert de Oudheid geassocieerd geweest met erotiek en seksualiteit. Omstreeks het einde van de vijftiende eeuw begon deze plant geassocieerd te worden met trouw. Een aantal distelsoorten stond zelfs beter bekend als ‘mannentrouw’. In de zeventiende eeuw werd de distel dan ook vrijwel niet meer gebruikt om naar de oude, erotische betekenis te verwijzen.

Andere liefdessymboliek is te vinden in de tuin op de achtergrond. De wandelende paartjes, de fontein, en de pauwen – attributen van Hera, de Griekse godin van het huwelijk – zijn kenmerken van de middeleeuwse liefdestuin.

Vergilius bezong de liefde toen hij de woorden 'Omnia vincit amor, et nos cedamus amori' optekende. Liefde overwint alles, en laten ook wij ons overgeven aan de liefde. In de context van dit huwelijksportret kunnen de twee aardewerken potten, die symbool staan voor de vergankelijkheid van het menselijk bestaan, verwijzen naar een liefde en verbintenis die zelfs de dood overwint.

De ontspannenheid en ongedwongenheid van de houdingen van het glimlachende echtpaar is uitzonderlijk voor zeventiende-eeuwse portretten. In het gros van de portretten die de Gouden Eeuw heeft voortgebracht, komt de heersende idee van tranquillitas, een kind van het neo-stoicijnse gedachtegoed, tot uiting. Hiervan is niets terug te zien in het schilderij van Massa en zijn bruid. Echter is een zekere losheid van de geportretteerde(n) niet vreemd binnen het oeuvre van Frans Hals, en zelfs kenmerkend. Portret van Catharina Hooft en haar min uit omstreeks 1620 is hier ook een voorbeeld van. 

Frans Hals. Portret van Catharina Hooft en haar min. Ca. 1620. 

Olieverf op doek. 92 × 68 cm. Gemäldegalerie, Staatliche Museen, Berlijn.
Bron: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1f/Frans_Hals_-_Portret_van_Catharina_Hooft_en_haar_min.jpg

Bovendien is het opmerkelijk dat het echtpaar samen is afgebeeld, en niet op een eigen canvas om vervolgens als pendanten naast elkaar te worden opgehangen, hetgeen zowel in het algemeen als voor Frans Hals gebruikelijk was. Misschien is het zelfportret van Rubens met zijn vrouw Isabella Brant uit omstreeks 1609 een van de inspiratiebronnen geweest. Wellicht heeft Frans Hals dit doek gedurende zijn verblijf in Antwerpen in 1616 gezien.

Peter Paul Rubens. Rubens en Isabella Brant in het kamperfoelieprieel. Ca. 1609. 

Olieverf op doek. 178 x 136,5 cm. Alte Pinakothek, München.

Bron: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/55/Peter_Paul_Rubens_105.jpg

Er zijn meerdere mogelijke verklaringen voor het uiterlijk van het portret in zijn totaliteit. Feit is dat Isaac Massa een zeer ontwikkeld man was. Hij was koopman, diplomaat en een Ruslandkenner. Daarnaast was hij 21 juli 1623 getuige bij de doop van een van Frans Hals’ kinderen. Het is plausibel dat hij een beduidende rol heeft gespeeld in de invulling van het schilderij. De geportretteerde had immers doorgaans wat te zeggen over hoe hij of zij werd afgebeeld.

In de periode dat dit huwelijksportret tot stand kwam, schilderde Dirck Hals (1591-1656) feestelijke, galante gezelschappen die zich in een landschap bevinden, waaronder De Buitenpartij uit 1627. 

Dirck Hals. De Buitenpartij. 1627. Olieverf op doek. 77.6 x 135.7 cm. Rijksmuseum, Amsterdam. 

Bron: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c0/Dirck_Hals_-_De_buitenpartij_-_Google_Art_Project.jpg

(Omgeving van) Dirck Hals. Musicerend gezelschap, of galant gezelschap in een pastoraal landschap. Olieverf op hout. 47 x 63.5 cm.

Het schilderij Musicerend gezelschap roept mogelijk nog meer associaties op. Wellicht is Frans Hals beïnvloed door dergelijke ‘galante gezelschappen’ – een categorie van schilderijen die in Haarlem tot grote ontwikkeling kwam door onder andere Dirck Hals, Esaias van de Velde en Willem Buytewech. 

Of waren Isaac en Beatrix bekend met het werk van de andere Hals en wilden zij in een landschap – in het bijzonder een liefdestuin – worden afgebeeld? Een verwantschap tussen hun huwelijksportret en de schilderijen met een galant gezelschap in een landschap lijkt er te zijn.

Allicht is een pas gesloten huwelijk tussen twee geliefden een gelegenheid die uitnodigt tot een vrolijke partij en feestelijk samenzijn, en boven alles een reden geeft tot een glimlachend bruidspaar.

Bronnen:

• Adams, Ann, Jensen. Public Faces and Private Identities in Seventeenth-Century Holland. Portraiture and the Production of Community. 2009: 79.
• Ekkart, Rudi. Quentin Buvelot. ‘Hollanders in beeld: portretten uit de Gouden Eeuw.’ [tent.cat.] Den Haag: Koninklijk Kabinet van Schilderijen Mauritshuis; Londen: National Gallery. 2007: 30.
• Frans Hals Museum. De Gouden Eeuw viert feest. <http://www.franshalsmuseum.nl/tentoonstelling/archief/12/de-gouden-eeuw-viert-feest>
• Jongh, E. de. P.J. Vinken. 'Frans Hals als voorzetter van een emblematische traditie: bij het huwelijksportret van Isaac Massa en Beatrix van der Laen. 'Oud Holland LXXVI (1961): 117-152: 117.
• Jongh, E. de. ‘Portretten van echt en trouw: huwelijk en gezin in de Nederlandse kunst van de zeventiende eeuw.’ [tent.cat.] Haarlem: Frans Halsmuseum. 1986: 124-130: 124.
• Ovidius, vert. M. d’Hane-Scheltema. Metamorphosen. 2011: XIV 661-667.