Berthe Morisot. Moderniteit in de kunst van een bourgeoisievrouw. (2/2)

NB: Dit is het vervolg op Moderniteit in de kunst van een bourgeoisievrouw. (1/2) 

Het oeuvre van Berthe Morisot

Het merendeel van de onderwerpen in Berthe Morisots impressionistische oeuvre betreft haar sociale en fysieke omgeving, het dagelijks leven en de verschillende levensfasen van de vrouw. Ook maakte zij onder andere een reeks zelfportretten en schilderijen naar aanleiding van reisjes die zij met haar familie maakte, zoals Eugène Manet on the Isle of Wight.

In meerdere schilderijen van Berthe Morisot zijn familieleden van haar afgebeeld. Veelal zijn dit Julie en Eugène Manet en haar zus Edma. Aan de hand van een aantal schilderijen zal ik de thematiek binnen haar oeuvre verkennen en koppelen aan het zijn van een bourgeoisievrouw in het negentiende-eeuwse Parijs. 

Berthe Morisot, Eugène Manet on the Isle of Wight, 1875. Olieverf op doek, 38 x 46 cm. 
Musée Marmottan Monet, Parijs, afkomstig uit Levesque, Emmanuelle ed. ‘Berthe Morisot 1841-1895.’ 
[tent.cat.] Parijs: Musée Marmottan Monet, 2012: 91.

Een belangrijk, veel terugkerend aspect in Berthe Morisots oeuvre zijn de activiteiten van alledag van de bourgeoisievrouw in een voorstad als Passy. Het gaat hier zowel om schilderijen die taferelen binnenshuis als buitenshuis tonen. Op dergelijke schilderijen zijn bijvoorbeeld vrouwen te zien die lezen, zich aan het toiletteren zijn of een waaier in hun hand hebben. Voorbeelden hiervan zijn The mother and sister of the artist (Reading), The bath (Girl arranging her hair), Woman at her toilette en Young woman at a window (The artist’s sister at a window). 

Berthe Morisot, The mother and sister of the artist (Reading). 1869-70. 
Olieverf op doek, 101 x 81.8 cm. National Gallery of Art, Washington, D.C., 
afkomstig uit Perspectives on Morisot. 1990: 11. 

Berthe Morisot, The bath (Girl arranging her hair). 1885-86. 
Olieverf op doek, 91.1 x 72.3 cm. Sterling and Francine Clark Art Institute, 
Williamstown, Massachusetts, afkomstig uit Perspectives on Morisot. 1990: 27.

Berthe Morisot. Woman at her toilette. 1875-80. 

Olieverf op doek, 60.3 × 80.4 cm. Art Institute Chicago, 

afkomstig van Art Institute Chicago. Woman at her toilette. 

Bron: http://www.artic.edu/aic/collections/artwork/11723

Berthe Morisot, Young woman at a window (The artist’s sister at a window). 1869. 

Olieverf op doek, 54.8 x 46.3 cm. National Gallery of Art, Washington, D.C., 

afkomstig uit Perspectives on Morisot. 1990: 10.

De laatstgenoemde laat een zittende bourgeoise met een waaier in haar handen zien, die zich in het interieur van een huis met een blik op de buitenwereld bevindt. Een deur naar het balkon is geopend en de overkant van de straat is te zien. Bovendien kan in Young woman at a window (The artist’s sister at a window) de relatie tussen het private en publieke leven worden gezien. Het doet denken aan schilderijen uit het oeuvre van Gustave Caillebotte, waarin dit thema veelvuldig voorkomt, zoals Young man at the window (René Caillebotte).

Gustave Caillebotte, Young man at the window (René Caillebottte). 1875. 
Olieverf op doek, 117 x 82 cm. Private collective, 
afkomstig van The artchive, Caillebotte, Gustave: Young man at his window. 
Bron: http://www.artchive.com/artchive/ C/caillebotte/c-botte_window.jpg.html

Een kenmerk van moderniteit in het negentiende-eeuwse Parijs was het ontstaan van een belangrijke scheiding tussen het publieke en private leven. Het dagelijkse leven ging meer plaatsvinden in de publieke ruimte. In the dining room laat heel duidelijk de bourgeoisievrouw in het decor van haar private leven – haar dagelijkse, huiselijke omgeving – zien.

Berthe Morisot, In the dining room, 1886. 

Olieverf op doek, 61.3 x 50 cm, National Gallery of Art, Washington, D.C., 

afkomstig van National Gallery of Art. In the dining room. 
Bron: http://www.nga.gov/fcgibin/timage_f?object=46660&image=10483 &c= 

Het Bois de Boulogne, dat aan Passy grenst, leende zich voor Morisot ook als onderwerp voor een aantal van haar werken. Berthe Morisot en Mary Cassatt hadden een andere benadering ten opzichte van dit park dan mannelijke schilders. Greg M. Thomas stelt dat deze twee impressionistes, en ook Édouard Manet, in bepaalde schilderijen met een park vrouwen representeren als gelijk zijnde aan de flâneur wat betreft het bepalen en domineren van de publieke ruimte. Een bekend voorbeeld van een schilderij van Berthe Morisot met een tafereel uit het Bois de Boulogne is A summer’s day uit 1879.
       

Berthe Morisot, A summer’s day, 1879. Olieverf op doek, 45.7 x 75.3 cm. The National Gallery, Londen, afkomstig uit Levesque, Emmanuelle ed. ‘Berthe Morisot 1841-1895.’ [tent.cat.] Parijs: Musée Marmottan Monet, 2012: 109.

In haar schilderij A summer’s day heeft Berthe Morisot de bourgeoises in een private, intieme sfeer afgebeeld op het meer van de Bois de Boulogne vol modern spektakel, waarvan in dit werk verder niets is te zien. De Bois de Boulogne lijkt te worden voorgesteld als een deel van de voorstad of, meer specifiek, van de dagelijkse omgeving waarin bourgeoises zich vrij konden begeven.

View of Paris from the Trocadéro uit 1871-72 is ook een werk dat sterk gefocust is op Berthe Morisots directe omgeving. Morisot woonde van 1860 tot december 1874, toen zij met Eugène Manet trouwde, aan de Rue Franklin, die grenst aan de tuinen van het Trocadéro. Toen zij dit werk schilderde, was zij dus nog ongehuwd en woonde zij vlakbij het Trocadéro. Het vergezicht op Parijs was dan ook buitengewoon vertrouwd voor haar. 

Berthe Morisot. View of Paris from the Trocadéro. Ca. 1871-72. Olieverf op doek, 45.9 x 81.4 cm.
Santa Barbara Museum of Art, afkomstig uit Perspectives on Morisot. 1990: 13.

Op het schilderij zijn in de verte onder andere de Hôtel des Invalides, het Pantheon en de Nôtre Dame duidelijk te zien. De twee vrouwen en het meisje op de voorgrond van het kunstwerk zouden buren of familieleden van Morisot kunnen zijn. Het meisje in het schilderij aanschouwt Parijs. Probeert ze zich een voorstelling te maken van de stad en het leven daar? Vraagt ze zich misschien af of ze Parijs ooit eens (onafhankelijk) zal bezoeken? 

De twee vrouwen staan met hun rug naar de stad. Hierdoor ontstaat een grotere afstand tussen de vrouwen en Parijs. Hetgeen wordt versterkt door het hek. Ook de tuinen en de rivier vormen een afscheiding. In View of Paris from the Trocadéro komt duidelijk een begrenzing naar voren. Een dergelijke begrenzing is ook terug te zien in On the balcony uit 1872. 

Berthe Morisot. On the balcony. Ca. 1871-72. Olieverf op doek, 60 x 50 cm.
Private collectie, afkomstig uit Perspectives on Morisot. 1990: 14.

Door de onbereikbaarheid van Parijs voor de vrouwen lijkt het alsof zij zich hiervan ook hebben gedistantieerd, alsof zij letterlijk de stad hun rug hebben toegekeerd. Voor het meisje is misschien nog hoop om in de toekomst vrij deel uit te mogen maken van het stadse leven. Of Berthe Morisot dit ook dacht weet ik niet, maar wellicht is het een mooie interpretatie. Op zijn minst wordt ook in View of Paris from the Trocadéro het dagelijks leven van bourgeoisievrouwen weergegeven in hun eigen, vertrouwde omgeving van Passy, waar doordeweeks het straatbeeld voornamelijk uit vrouwen en kinderen bestond.

Reeds is genoemd dat Berthe Morisot de verschillende levensfasen van de vrouw, en daarmee ook wat het inhoudt om een vrouw te zijn, vastlegde in een aantal van haar kunstwerken. Dit betekent niet dat zij louter meisjes en vrouwen van verschillende leeftijden schilderde. In haar kunst wist zij de verschillende belangrijke rites de passages van de vrouw vast te leggen. 

Zo schilderde zij zwangere vrouwen, hetgeen mannelijke schilders in die tijd zelden afbeeldden. Een voorbeeld hiervan is Portrait of Edma Pontillon uit 1871, dat de zwangere zus van Morisot toont. 

Berthe Morisot. Portrait of Edma Pontillon. 1871. Pastel op papier, 81.5 x 65. 8 cm. Musée d’Orsay, Parijs, 
afkomstig van Musée d’Orsay. Portrait de Madame EdmaPontillon, née Edma Morisot, soeur de l'artiste. 

In The cradle (1872) komt een ander stadium van het moederschap tot uiting: een zittende vrouw kijkt naar een baby dat in een wiegje ligt. Mogelijk heeft Berthe Morisot hier haar zus met kind geschilderd.

Berthe Morisot. The cradle. 1872. Olieverf op doek, 56 x 46.5 cm. Musée d’Orsay, Parijs, 
afkomstig van Musée d’Orsay. Le berceau.

Tevens heeft Morisot een vrouw die borstvoeding geeft afgebeeld. Het gaat hier om het schilderij Wet nurse (Nursing) uit 1879. 

Berthe Morisot. Wet nurse (Nursing). 1879. 

Olieverf op doek, 50 x 61 cm. Private collection, Washington, D.C., afkomstig uit Perspectives on Morisot. 1990: 22.

Dit schilderij is volgens Linda Nochlin innovatief in zijn onderwerp daar het niet een moeder met haar kind laat zien, maar een min, die voor het zogen van het kind werd betaald. Specifieker: Berthe Morisot schilderde de min en haar dochtertje. Nochlin duidt dit schilderij als een werktafereel, en als een werk waarin twee beroepen samenkomen en het kindje een brug vormt tussen twee maatschappelijke klassen. Naar mijn mening vertelt Wet nurse (Nursing) iets over een belangrijke fase uit het leven van Morisot, en bourgeoises in het algemeen. Het inhuren van een min was immers gebruikelijk in haar sociale klasse. Nochlin schrijft het volgende over de min:

         

‘She is like the prostitute in that she sells her body, or its product, for profit and her client’s satisfaction; but unlike the prostitute, she sells her body for a virtuous cause. She is at once a mother – seconde mère, remplaçant – and an employee. She is performing one of woman’s “natural” functions, but she is performing it as work, for pay, in a way that is eminently not natural but socially ordained.'

Het afbeelden van prostituees wordt gezien als een fenomeen van moderniteit van het negentiende-eeuwse Parijs. Prostituees maakten onderdeel uit van het publieke leven in de stad, en derhalve van het straatbeeld. Diverse mannelijke kunstenaars uit die tijd hebben vrouwen van lichte zeden in hun werk vastgelegd. Als er iets bestond als een vrouwelijke perceptie van moderniteit, dan kan het afbeelden van een min, die zich in de leefomgeving van bourgeoises bevond, wellicht als een teken van die moderniteit worden beschouwd.

Tot slot...

Er is een contrast tussen enerzijds een mannelijke en anderzijds een vrouwelijke visie en ervaring van moderniteit in het Parijs van de negentiende eeuw. Bourgeoisievrouwen konden niet volledig deelnemen aan het beleven van de moderniteit, zoals deze doorgaans wordt gedefinieerd. Zij werden als het ware buitengesloten van de monumenten van het moderne leven in de metropool. De voorsteden van Parijs ontwikkelden zich tot het decor van het alledaagse leven voor vele bourgeoises.

In het impressionistische oeuvre van Berthe Morisot zie ik diverse tekenen van moderne kenmerken van het negentiende-eeuwse Parijs. De invloed van de Haussmannisering, die een groot (overkoepelend) fenomeen van moderniteit was, was ook zichtbaar in Berthe Morisots omgeving. De Bois de Boulogne is hier een belangrijk voorbeeld van. Met de wijze waarop zij dit park heeft afgebeeld, roept Berthe Morisot een andere perceptie van moderniteit op. Haar visie lijkt zowat een discussie aan te gaan met de perceptie van het moderne, negentiende-eeuwse Parijs door de ogen van de mannelijke flâneur, ofwel het heersende beeld van moderniteit. Tekens van het moderne spektakel zijn weggelaten, en een private sfeer is toegevoegd aan een tafereel dat zich in een populaire plaats van het publieke leven plaatsvindt.

Een kenmerk van moderniteit in het negentiende-eeuwse Parijs was het ontstaan van een belangrijke scheiding tussen het publieke en private leven. Tevens ging het dagelijkse leven meer plaatsvinden in de publieke ruimte. De relatie tussen het private en publieke leven kan worden gezien in bijvoorbeeld Young woman at a window (The artist's sister at a window). 

Het afbeelden van prostituees wordt gezien als een fenomeen van moderniteit van het negentiende-eeuwse Parijs. Als er iets bestond als een vrouwelijke perceptie van moderniteit, dan kan – wanneer wij Nochlins idee over de min en de prostituee in het achterhoofd houden – het afbeelden van een min, die zich in de leefomgeving van bourgeoises bevond, wellicht als een teken van die moderniteit worden beschouwd.

De bourgeoisie die in de voorsteden van Parijs ging wonen en de regels waaraan de bourgeoise was gebonden, zijn tevens typerend voor Morisots tijd en kunnen worden teruggevonden in haar schilderijen. In View of Paris from the Trocadéro en On the balcony zijn slechts een  gezicht op Parijs te zien. Ze kon geen momentopnamen van het leven in het hart van de metropool vastleggen. Berthe Morisot plaatst in deze twee schilderijen de beleving van de bourgeoise in haar geïsoleerde omgeving van Passy tegenover het ‘verre’ Parijs met diens publieke leven en atmosfeer van spektakel. Naar mijn mening heeft Morisot in deze werken een belangrijk element van het moderne leven in de tweede helft van de negentiende eeuw vastgelegd. Het laat zien dat moderniteit in het negentiende-eeuwse Parijs tegenstellingen kent, dat een modern fenomeen ook een keerzijde kan hebben. Het impressionistische oeuvre van Berthe Morisot ondersteunt hiermee T.J. Clarks idee van de mythe van moderniteit.

Morisot heeft het moderne leven van de negentiende-eeuwse bourgeoisievrouw weten te vangen in haar kunstwerken. Haar oeuvre lijkt aan te tonen dat er sprake is van een mannelijke en vrouwelijke perceptie en beleving van moderniteit. Berthe Morisot schiep een ander beeld van moderniteit, dat verschilt van dat van verscheidene mannelijke schilders en dat van Charles Baudelaire. 

Berthe Morisot kan als een “schilder van het moderne leven” worden gezien, alhoewel op een andere wijze dan waartoe Baudelaire had opgeroepen. Zij documenteerde het moderne leven in de voorstad Passy, die doordeweeks aan de bourgeoisievrouwen en hun kinderen toebehoorde.




Geraadpleegde literatuur:

-     Adler, Kathleen. ‘The suburban, the modern and une dame de Passy.’ Oxford Art Journal, 12/1 (1989): p. 3-13.

-     Baudelaire, Charles, ‘The painter of modern life.’ In: Charvet, P.E. vert. Charles Baudelaire. Selected writings on art and literature, 1972: p. 402-406; p. 419-433.

-     Clark, T.J. The painting of modern life. Paris in the art of Manet and his followers. Londen, 1985.

-     Garb, Tamar. Women impressionists. Oxford, 1986.

-     Havice, Christine. ‘The artist in her own words.’ Woman's art journal, 2/2 (1981-1982): p. 1-7.

-     Higonnet, Anne. ‘The other side of the mirror.’ In: Edelstein, T.J. red. Perspectives on Morisot. Eerste druk. New York: Hudson Hills Press, 1990: p. 67-78.

-     Kessler, Marni. ‘The bourgeoise, the veil, and Haussmann’s Paris.’ In: D´Souza, Aruna, Tom McDonough red. The invisible flâneuse? Gender, public space, and visual culture in nineteenth-century Paris. 2006: p. 49-64

-     Lindsay, Suzanne Glover. ‘Berthe Morisot: nineteenth-century woman as professional.’ In: Edelstein, T.J. red. Perspectives on Morisot. Eerste druk. New York: Hudson Hills Press, 1990: p. 79-90.

-     Nochlin, Linda. ‘Morisot’s Wet nurse: the construction of work and leisure in impressionist painting.’ In: Edelstein, T.J. red. Perspectives on Morisot. Eerste druk. New York: Hudson Hills Press, 1990: p. 91-102.

-     Pollock, Griselda. ‘Modernity and the spaces of femininity.’ Vision and difference: femininity, feminism and the histories of art. London, 1988: p. 50-90.

-     Pollock, Griselda. ‘Women, art and ideology. Questions for feminist art historians.’ Woman's art journal, 4/1 (1983): p. 39-47.

-     Rey, Jean Dominique. vert. Jennings, Shirley. Berthe Morisot. Naefels 1982.

-     Thomas, Greg M. ‘Women in public in the parks of Paris.’ In: D´Souza, Aruna, Tom McDonough red. The invisible flâneuse? Gender, public space, and visual culture in nineteenth-century Paris. 2006: p. 31-48.